Sababta Bortuqiisku u Doonayey inuu Qabsado Xeebaha Soomaaliya

 Sababta Bortuqiisku u Doonayey inuu Qabsado Xeebaha Soomaaliya

Waxaa jira sababihii dhabta ahaa ee ka dambeeyay damaca Bortuqiiska ee xeebaha Soomaaliya, waxaana arrintan la xiriiri kara dhinacyo kala duwan oo taabanaya ganacsiga, siyaasadda, diinta, iyo istaraatiijiyadda badda. Darsigan wuxuu si qoto dheer u falanqeynayaa sababahaas iyo saameyntii ay yeelatay iska horimaadka Bortuqiiska iyo Soomaalida.

HORDHAC

Xilligii sahminta badaha ee Yurub (Age of Exploration), Bortuqiisku wuxuu ka mid ahaa dalalkii ugu horreeyay ee isku fidiyay meelaha ka baxsan Yurub, gaar ahaan dhinaca Afrika, Aasiya, iyo Ameerika. Xeebaha Soomaaliya waxay ka mid ahaayeen meelaha ay damceen inay qabsadaan, sababo la xiriira ganacsiga, dagaalka diimaha, iyo istaraatiijiyadooda badda. Inkasta oo ay isku dayeen inay qabsadaan magaalooyin badan, waxay la kulmeen iska-caabin adag oo uga timid dadka deegaanka iyo boqortooyooyinkii Muslimiinta ee gobolka.

SABABAHA BORTUQIISKU U DOONAYEY INUU QABSADO XEEBAHA SOOMAALIYA

1. Xakamaynta Ganacsiga Badaha

Xeebaha Soomaaliya waxay ahaayeen marin muhiim ah oo ganacsigu maro, gaar ahaan marinka ka baxa Badda Cas, Gacanka Cadmeed, iyo Badweynta Hindiya. Magaalooyinka sida Muqdisho, Barawa, iyo Marka waxay ahaayeen xarumo ganacsi oo muhiim ah, halkaasoo badeecooyin qiimo leh sida:

• Uduga iyo dhirta la isku carfiyo (Frankincense & Myrrh)
• Dahabka iyo qalin (Silver & Gold)
• Geela iyo xoolaha nool
• Dharka iyo maryaha laga keeno Aasiya
• Waxyaabaha qaaliga ah ee laga helo Hindiya iyo Shiinaha

Bortuqiisku wuxuu rabay inuu xakameeyo marinnada ganacsiga ee badda, si uu gacanta ugu dhigo ganacsigaas isla markaana uga hortago saamaynta Carabta iyo boqortooyooyinkii Muslimiinta.

2. Joojinta Saamaynta Carabta iyo Muslimiinta

Xeebaha Soomaaliya waxaa ganacsigooda gacanta ku hayay ganacsato Carbeed iyo Muslimiin kale oo xiriir la lahaa boqortooyooyinka Islaamka ee waaweyn, sida:

• Boqortooyadii Cusmaaniyiinta (Ottoman Empire)
• Saltanadii Mamluk (Masar)
• Boqortooyooyinkii Ajuuraan iyo Geledi

Bortuqiisku wuxuu doonayay inuu yareeyo saamaynta ganacsiga Muslimiinta, maadaama Carabtu ay xiriir dhow la lahayd magaalooyinka Soomaaliyeed. Bortuqiisku wuxuu arkay in haddii uu xakameeyo xeebaha Soomaaliya, uu wiiqi karo ganacsiga Muslimiinta iyo xiriirka ay la lahaayeen Bariga Afrika.

3. Istaraatiijiyad Ciidan iyo Xoogaysiga Yurub

Markii Bortuqiisku qabsaday Goa (Hindiya) iyo meelo kale oo Bariga Afrika ah sida Kilwa iyo Zanzibar, waxay rabaan inay saldhigyo ciidan ka sameystaan xeebaha Soomaaliya si ay uga hortagaan cid kasta oo diidan xukunka Bortuqiiska. Xeebaha Soomaaliya waxay ku yaalliin meel muhiim ah oo isku xirta Bariga Afrika, Jasiiradda Carabta, iyo Aasiya.

Bortuqiisku wuxuu fahamsanaa in cidda gacanta ku haysa marinnada badaha ay awood u yeelan karto xakameynta ganacsiga iyo siyaasadda gobolka. Sidaas darteed, waxay isku dayeen inay la wareegaan magaalooyin muhiim ah si ay ugu suurtagasho joogitaanka ciidankooda ee gobolka.

4. Ballaarinta Boqortooyada iyo Kacdoonka Sahaminta

Qarnigii 15-aad iyo 16-aad, Yurub waxay ku jirtay xilli ballaarin ah oo ay dalalka reer Yurub ku tartamayeen hanashada dhulal cusub. Boqortooyadii Bortuqiiska waxay doonaysay inay noqoto awoodda ugu weyn ee badda ka talisa, taasoo keentay in ay dooneyso qabsashada xeebaha Soomaaliya oo muhiim u ahaa qorshahooda ballaarinta.

Bortuqiisku wuxuu qabsaday dhowr magaalo oo ka tirsan xeebaha Bariga Afrika sida:

• Mombasa (Kenya)
• Kilwa (Tanzania)
• Sofala (Mozambique)

Waxay sidoo kale damceen inay qabsadaan magaalooyinka Soomaaliyeed sida Barawa iyo Muqdisho si ay qeyb uga noqdaan qorshahooda ballaarinta badaha.

5. Dagaalka Diimaha (Religious Conflicts)

Xilligii Bortuqiisku ballaarinayay awooddiisa badda, Yurub waxaa ka socday dagaallo diimeed oo u dhexeeyay Kirishtaan iyo Muslimiin. Bortuqiiska wuxuu ahaa dal Kirishtaan ah, wuxuuna dagaal kula jiray boqortooyooyinkii Muslimiinta ee Bariga Dhexe iyo Afrika.

Xeebaha Soomaaliya waxay ahaayeen meel ay si weyn ugu xooganaayeen Muslimiinta, waxayna Bortuqiisku u arkayeen inay tahay meel ay ku wiiqi karaan awoodda Islaamka. Qabsashada magaalooyinka xeebaha waxay Bortuqiiska u arkayeen fursad ay ku wiiqi karaan ganacsiga Muslimiinta iyo faafinta diinta Kirishtanka.

ISKA-CAABINTII SOOMAALIDA IYO SAAMEYNTII DAGAALKA

Inkasta oo Bortuqiisku isku dayay inay qabsadaan magaalooyin xeebeedka Soomaaliya, haddana waxay la kulmeen iska-caabin xooggan. Dadka deegaanka iyo boqortooyooyinkii Muslimiinta waxay sameeyeen difaac adag:

1.Dagaalladii Ajuuraan iyo Bortuqiiska – Boqortooyadii Ajuuraan waxay la dagaallantay                 Bortuqiiska si ay uga hortagaan xukunka badda, waxayna ku guuleysteen inay difaacaan               magaalooyinka xeebaha Soomaaliya.

2. Gargaarkii Cusmaaniyiinta (Ottoman Empire) – Boqortooyadii Cusmaaniyiinta oo ahayd              awood weyn oo Muslimiin ah waxay taageero siiyeen Soomaalida, iyagoo Bortuqiiska kala          dagaallamay badda.

3. Weerarradii ka dhacay xeebaha – Magaalada Barawa oo Bortuqiisku isku dayay inay                      qabsadaan, waxay la kulantay weerarro xooggan oo dadkii deegaanka ku kaceen.

Ugu dambeyn, Bortuqiisku ma aysan guuleysan qabsashada xeebaha Soomaaliya, waxaana qorshahoodii fashiliyay iska-caabintii adag ee uga timid Soomaalida iyo xulafadoodii Muslimiinta.

GUNAANAD

Bortuqiisku wuxuu damac ka lahaa xeebaha Soomaaliya sababo la xiriira ganacsiga, istaraatiijiyadda badda, ballaarinta boqortooyadooda, iyo dagaalka diimaha. Si kastaba ha ahaatee, waxay la kulmeen iska-caabin xooggan oo uga timid Soomaalida iyo xulafadoodii Muslimiinta, taasoo keentay in aysan guuleysan. Xeebaha Soomaaliya waxay sii ahaadeen kuwo ay Muslimiintu maamulaan, iyagoo ka hortagay damacii Bortuqiiska ee Bariga Afrika.