Hiddo iyo Dhaqankii Soomaalida

 Hiddo iyo Dhaqankii Soomaalida Xilligii Qadiimka Ahaa

Soomaalida oo ah bulsho taariikh fog ku leh gobolka Geeska Afrika waxay leedahay hiddo iyo dhaqan qani ah oo soo jireen ah. Dhaqanka Soomaalida xilligii qadiimka ahaa wuxuu ka torjumayay hab nololeed ku dhisan deegaanka, xeerarka bulshada, iyo dhaqamada hiddo-sidaha ah ee fac-weyn. Waxyaabaha lagu garto dhaqankaas waxaa ka mid ah hiddaha bulshada, afka, suugaanta, ciyaaraha hidaha, iyo hab-dhaqameedka siyaasadeed ee bulshada.

1. Hab-Nololeedkii iyo Deegaanka

Hab-nololeedka Soomaalida xilligii qadiimka ahaa wuxuu ahaa mid ku tiirsan deegaanka iyo kheyraadka dabiiciga ah. Dadka Soomaalida ayaa si weyn ugu tiirsanaa xoolo-dhaqashada, beero yaryar, iyo kalluumeysiga. Xoolo-dhaqashada ayaa ahayd isha ugu weyn ee dhaqaalaha Soomaalida, iyada oo lo’da, geela, adhi-ga, iyo dameeraha ay door muhiim ah ku lahaayeen nolol-maalmeedka.

Dadkii hore ee Soomaalida waxay ahaayeen kuwo guur-guura oo raacayay daaqa iyo biyaha, taas oo ka tarjumaysay isku xirnaanta nolol-maalmeedka iyo deegaanka. Geela ayaa gaar ahaan muhiimad weyn lahaa, iyada oo loo arkayay astaan dhaqaale iyo mid dhaqan. Beeraha yaryar ayaa lagu beeri jiray dalagyada cimilada u adkeysanaya sida galleyda iyo qamadiga, halka kalluumeysiga uu muhiim u ahaa dadka ku nool xeebaha.

2. Afka iyo Suugaanta

Afka Soomaaliga oo ah mid ka mid ah luqadaha Kuushiga ayaa door weyn ku lahaa dhaqanka Soomaalida. Xilligii qadiimka ahaa, Soomaalida waxay lahaayeen suugaan hodan ah oo ay ku gudbin jireen aqoonta, taariikhda, iyo hiddaha bulshada. Gabayada, geeraarrada, iyo heesaha ayaa ahaa hababka ugu muhiimsan ee Soomaalida ku cabbiraan dareenkooda iyo waaya-aragnimadooda.

Suugaanta ayaa sidoo kale ahayd mid lagu xalliyo muranada bulshada iyo mid kor loogu qaado wacyiga. Gabayada loo yaqaan “Hiddo” iyo “Halqaraan” ayaa muujinaya sida Soomaalidu ay aqoonta iyo falsafada ugaalin u ahaayeen. Suugaantu waxay ahayd keyd taariikheed oo bulshada u fududeynayay inay isku xirmaan jiilba jiilka ka dambeeya.

3. Xeer-Soomaali iyo Maamul-Bulsheed

Xeer-Soomaali wuxuu ahaa nidaamka sharci ee ay bulshadu ku dhaqmi jirtay. Xeerkan ayaa lagu kala xukumi jiray muranada, dilalka, iyo arrimaha kale ee bulshada dhexdeeda ka dhaca. Waxaa la oran karaa xeerkaas wuxuu ahaa sharci bulsheed ku dhisan wadaxaajoodyo iyo heshiisyo ay hogaamin jireen odayaasha dhaqanka.

Xilligii qadiimka ahaa, Soomaalida waxay lahaayeen nidaam maamul bulsheed oo ku saleysan qabiil iyo tol. Qabiilka ayaa ahaa unugga ugu weyn ee bulshada, halka tolka uu ahaa xididka isku haya bulshada. Odayaasha dhaqanka ayaa door hoggaamineed ku lahaa habka go’aaminta iyo xalinta khilaafaadka. Shirarka dhaqanka ee loo yaqaan “Guurti” ayaa ahaa meelaha lagu gorfeyn jiray arrimaha muhiimka ah ee bulshadu wajahaysay.

4. Ciyaaraha iyo Madadaalada

Ciyaaraha hidaha iyo madadaalada ayaa ka mid ahaa waxyaabaha ay Soomaalidu xilligii qadiimka ahaa ku maaweelin jireen naftooda. Ciyaaraha sida orodka, feerka, iyo ciyaaraha kooxeed ee loo isticmaalo ulaha ayaa ahaa kuwo caan ah. Sidoo kale, gabdhaha iyo wiilasha ayaa ku raaxeysan jiray ciyaaraha dhaqanka sida “Sarro” iyo “Shinni”.

Madadaalada kale waxaa ka mid ahaa gabay-tirka iyo sheekooyinka xiisaha leh ee lagu dhex faafin jiray waayo-aragnimada bulshada. Dumarka ayaa door muhiim ah ku lahaa madadaalada, iyaga oo tirin jiray heeso guur-doon iyo kuwa carruurta lagu maaweeliyo.

5. Diinta iyo Caadooyinka Diineed

Ka hor intii aysan Soomaalidu si buuxda u qaadan diinta Islaamka, waxay lahaayeen caadooyin diineed iyo rumaysiyo ku saleysan deegaanka iyo kheyraadka dabiiciga ah. Rumaysiyadaas ayaa badanaa la xiriiray xushmadda roobka, cirka, iyo dhulka. Waxaa jiray dad gaar ah oo loo aqoonsan jiray in ay yihiin kuwa u dhexeeya bulshada iyo awoodaha dabiiciga ah.

Kadib qaadashada diinta Islaamka qarnigii 7aad, dhaqamada iyo caadooyinka diimeed ee Soomaalida ayaa si weyn u isbeddelay. Si kastaba ha ahaatee, dhaqamada diimeed ee hore ayaa weli ku sii jiray qaab isku-dhaf ah oo u dhexeeya dhaqanka iyo diinta cusub.

6. Dhismaha Bulshada iyo Isku Xirnaanta

Bulshada Soomaalida xilligii qadiimka ahaa waxay ahayd mid isku xiran oo ku dhisan iskaashiga iyo wadajirka. Qoyska ayaa ahaa halka ugu weyn ee dhaqanka laga barto, halka tolku uu ka shaqeyn jiray ilaalinta midnimada iyo amniga bulshada. Guurka iyo xididdada qoyska ayaa muhiimad weyn lahaa, iyada oo guurku ahaa mid lagu xoojiyo xiriirka qabiilada iyo beelaha.

Sidoo kale, bulshooyinka Soomaalida waxay lahaayeen farsamooyin wadajir ah oo lagu maareeyo kheyraadka sida biyaha iyo daaqa. Farsamooyinkan ayaa ku saleysnaa xeerarka iyo heshiisyada bulshada dhexdeeda ah.

Gabagabo

Hiddo iyo dhaqankii Soomaalida xilligii qadiimka ahaa wuxuu ahaa mid dhaxal-gal ah oo si qoto dheer ugu saleysan deegaanka, dhaqaalaha, iyo wadajirka bulshada. Suugaanta hodanka ah, xeerarka bulshada, iyo ciyaaraha dhaqanka ayaa muujinaya sida Soomaalidu ay ogaalin ugu ahayd ilaalinta hiddohooda. Fahamka taariikhda iyo dhaqanka Soomaalida ayaa muhiim u ah fahamka aqoonsiga ummadnimo iyo kobcinta hiddaha iyo dhaqanka Soomaaliyeed maanta.